Uvoo wa mbee wa ivuku ya STRiDE
Namba ya andu ala matuaa na uwau wa kulwa itaiiwe kwongeleka mala mbee wa atatu, kuma milioni 50 yu nginya milioni 152 tuivika mwaka wa 20501. kwongeleka kwa namba ii ya andu mena uwau wa kulwa itonya kuwetwa kumana na kwongeleka kwa miaka ya thayu ya andu nthini wa nthi syina ukwati wa itheo na wa kati.
Ivuku yii yumanite na muvango wa STRiDE (Strengthening Responses to Dementia in Low and Middle-Income countries). Yumanite na mawasya na maundu mesilitwe ni andu mena uwau wa kulwa na asuvii moo, na kwaka iulu wa ukusi kumana na isyaiisyo nthini wa muvango wa STRiDE iulu wa undu wa kuola kulewa na kutengwa.
Ni wia wa ngwatanio ula useuvitwe ni andu matuaa na uwau wa kulwa, asuvii moo, atetei na asyaiisya ala me nthini wa muvango wa STRiDE. Aa ni vamwe na andu ma Brazil, India, Indonesia, Kenya, Jamaica, Mexico na South Africa, vamwe na UK.
Maundu kumana na kulewa mavinda maingi mawetawa kwithiwa mathuku kana mathuku mbee wa maundu kumana na uwau mwene. Kwa kiwango kya mundu mwene, kulewa nikutonya kutheesya ngolu sya thayu, kula kutumika nthini wa maundu ma vata ma thayu na kwananga mbee useo wa thayu wa mundu. Kwa kiwango kya ndua, nikutonya kulikiila miao na kuola mbesa ila inenganawe kwondu wa uiiti na utethyo.Vaa twinengane kikundi kya miio ya kuthukuma kuma nthi muonza sya ukwati wa nthi na wa kati nikana kutetheesya angi kusuania iulu wa uthuku wa kulewa na undu wa kukomana na kulewa kwa andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo. Nituunengane maundu ala mesilitwe ma kulewa na kutengwa na undu mathuite andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo-kwa kuelesya malanga me woo ala maumanite na kutengwa na kuiwa utee.
Twielesya kulewa ta mathina ma kumanya (kuema kumanya), mathina ma masuanio (masuanio mataile) na mathina ma tavia( kutenga andu)2.
Ve nzia kumana na ukusi sya kuola kulewa na kutengwa undu vonanitwe kwisila kikundi kya ngewa kuma isyaiisyoni ila ikwonania undu andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo makomanie na kulewa nthini wa mathayu moo.
Ona kai ve vata wa kuvindua maundu kwiania syithio sya vandu na kuvindua nzia, ingi tithuthya kutumia umanyi ula wivo na mali nikana kwimanyisya kuma kwa wia ungi mwailu wa kuvinga kulewa nthini wa kundu kungi na syithio ingi na kuma kwa iwanza ingi na mithemba ingi ya mauwau na kiema ila ona miisyo ivikiawa ni kulewa.
Maundu ma kwisila kulewa na kutengwa methiawa kwa kawaida. Mwakani wa 2019, mausungio kuma kisyaiisyo kinene kya nthi yonthe iulu wa kulewa kumana na uwau wa kulwa, vamwe na mausungio3 ma andu 835 ala matuaa na uwau uu, moonanisye kana andu 84% nimesilite kulewa na kutengwa nthini wa kianda ta kimwe kya thayu woo.
Kuvinduka kwa muthemba uu kwa ndua kwendaa kwikiwa vitii kwa vamwe na iwango syi kivathukanio. Kieleelo kitu ni kuseuvya vandu andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo matonya kutua thayu museo mbee, kwa nzia ya maana na ite muisyo. Andu matuaa na uwau wa kulwa nimaile kutongoesya woni uu wa undu nthi ite kulewa itonya kwithiwa iilye. Vate uu, kuvinduka kwa maana kwienda nzia sya kuma iulu kui nthi, na kuma nthi kui iulu. Nitwaile kwikia vitii kuvindua miao ite ya aki, meko na mituo ya ndua ya kuumisya ila yi nthini wa ndua.
Uu utonya kwithiwa kwisila kwikia vinya na kutethya andu matuaa na uwau wa kulwa na andu ma nyumba syoo na asuvii, nikana kuukita kulewa na kutengwa. Kwondu wa uu ingi nituunenania iulu wa mauthuthyo ma meko ma undu wa kulikya andu matuaa na uwau wa kulwa na andu ma nyumba syoo vamwe na maundu angi ma kusuania ila ukuvindua kana kwikithya wia muvango wa kuukita kulewa.
Vamwe na uu, tuitonya kwikwatya andu mena uwau wa kulwa na asuvii moo kuete kuvinduka kuu. Kwondu wa uu, miio ii ingi ni ya kunengane uvoo na utethyo kwa andu kwa jumla, kwa ataalamu ma afia na ma ndua na angi iulu wa undu wa kuvindua tavia na kutwika atetei ma kuola kulewa na kutengwa.
Nitukuelewa kana masuanio mathuku nimasangiaa kuema kumanya na kulewa kula kwithyululukite uwau wa kulwa. Indi, kwisila ivukuni yii, nitukwita andu kwa meko ma muvituka kwongela umanyi na kwongela uvoo na kusuania undu matonya kuvindua tavia sya kuumisya, kuema kukua andu nesa na miao ite aki na kuthuthya kulikwa. Kianda kya vata kya kuvikia kuvinduka kuu ni kumatonyethya andu matuaa na uwau wa kulwa kutongoesya wia uu na kuneena iulu wa mitalatala ya kwika uu.
Kieleelo kitu ni kunengane muio muthanthau na wi vinya ula umanite na ukusi ni kana kutonyethya andu onthe kuukita kulewa.
Twienda kunengane uvoo uu muno undu vatonyeka na nikana kwika uu nitukwenda utethyo waku. Vamwe na kunengane ivuku yii kwa andu angi, nitwikiite kundu nthini wa ivuku yii kula kuukutonyethya kunengane ndeto kana maundu kwisila mitandao ya kiindua vamwe na Twitter, LinkedIn na Facebook. Kwa ndaia vinyiia tuvisa twa mitandao ii ya kiindua nthini wa ivuku nikana kuutonyethya kunengane uvoo kwa laisi na kututethya kunenevya muvango uu wa kiindua vamwe naitu nikana kuola kulewa.
#NdukolweNioMundu
Mavuku:
1GBD 2019 Dementia Forecasting Collaborators. Estimation of the global prevalence of dementia in 2019 and forecasted prevalence in 2050: an analysis for the Global Burden of Disease Study 2019. Lancet Public Health. 2022;7(2):e105. doi:10.1016/S2468-2667(21)00249-8
2G Thornicroft, D Rose, A Kassam, N Sartorius Stigma: ignorance, prejudice or discrimination? Br J Psychiatry, 190 (2007), pp. 192-193
3Evans-Lacko, S, Bhatt, J., Comas‐Herrera, A., D’Amico, F., Farina, N., Gaber, S., Knapp, M., Salcher-Konrad, M., Stevens, M., and Wilson, E. (2019). Attitudes to dementia survey. World Alzheimer Report 2019, Attitudes to dementia. London: Alzheimer's Disease International. https://www.alzint.org/u/WorldAlzheimerReport2019.pdf
