Muvywano wa kisyaiisyo iulu wa kuola kulewa nthi ya Kenya
Nthini wa nthi ila syi ukwati wa nthi na wa kati, nthi ila syi Africa itheo wa Sahara nisyo syina namba iendee kwongeleka mituki muno ya andu akuu (Alzheimer’s Disease International, 2017). Nthini ya Kenya, utalo wa andu ala mena miaka 60 nambee wai 4.3% mwakani 2017. Yitaiiwa kuvika 10.6% mwakani 2050 (United Nations, 2017). Kwa yu vai namba syisikanie sya andu ala matuaa na uwau wa kulwa nthi Kenya, indi vetaiithwa andu mbee wa 86,000 nimatonya kwitha matuaa na uwau wa kulwa. Namba ii yitaiiwa kukunithwa mala ana kuvituka 361,000 mwakani 2050 GBD 2019 Dementia Forecasting Collaborators, 2022).
Kenya, uwau wa kulwa wonekaa ta “uwau wa ulaya”. Kumana na uu,andu aingi ala matuaa na thina uu nthini Kenya maimanthaa kumanyika kwa uwau kana utethyo. Ila andu mamantha kumanyika kwa uwau, makomanaa na mivango ya afia ila inanukiitwe kuvita kawaida vamwe na kukosa umanyi wianiite na iwango sya itheo sya kuneenania. Kumana na uu,andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo ila makomana na maundu aa nimatonya kwambiaa kwiw’a me au na meavulanile
Nthini wa ndua, ndalili ila ikwoneka ta sya uwau wa kulwa mavinda maingi ninyivaw’a na kwoneka ta vamwe na kukua kwa kawaida. Ila ndalili ii syamanyika, ndeto ila itumikaa (ta Thing’ai/ kusuania iulu) nitonya kutwaiisya mbano na kuema kuelewa iulu wa uwau wa kulwa
Itumi ii syonthe nisangiaa kulewa kwa kiwango kya kiimundu, kiindua nthini wa Kenya. Kukulya makulyo andu mena uwau wa kulwa na asuvii moo nikwonanasya mavinda maingi ma kulewa mbee wa andu, kutengwa na masuanio ma uvungu.
1Syitwa yinenganawa kwa andu maendaa taoni nene kumantha mbesa na kusyoka nduani itina wa litaya na kwitenga na andu angi
Ni w’o kana ve miisyo minene ya kulewa na kutengwa nthini wa mathayu ma andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo nthi Kenya. Ona uu, ve vata kumanya ala me kulewa na kutengwa mena mausungio. Maile tu kukulwa. Nthini wa uneeni witu na andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo nthi Kenya, nikweethiiwe kana kwongela umanyi wa kuukita kulewa ni undu wa vata na undu uu utonyethwa ni kuete uneeni nduani.
Kuseuvya ivuku ya mavundisyo vamwe na andu matuaa na uwau wa kulwa, asuvii na andu ma ndua
Nikana kuseuvya ivuku ya mavundisyo ma kuukita kulewa nthini wa mautui ma Kenya, twambiie kwa kuthukuma vamwe na ndua, muno andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo, nikana kuelewa mawoni, utethyo ula wivo na ngolu sya kuola kulewa. Uu wai vamwe na kuneena iulu wa kwambiaa muvango uu na mutongoi wa kisio. Itina nitweethiwe na uneeni wa kikundi na uneeni na andu matuaa na uwau wa kulwa, asuvii moo, athukumi ma afia na andu ma jumla nthini wa utui.
Mauneeni aa matutetheeisye kuelewa umanyi ula wivo, mawoni na tavia iulu wa andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo, maundu ala mesilite ma kulewa na kutengwa, kithyomo kya vandu iulu wa uwau wa kulwa, maundu ala maendee masangiaa kulikwa kwa kiindua, na mawoni iulu wa undu wa kuola kulewa na kutonyethya andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo.
Twaseuvisye ivuku ya mavundisyo na nzia ya kumanengane tuitumia mauneni aa. Ivuku yitu ingi niyatethiwe ni nzia ila syivo kumana na ukusi sya kuola kulewa, (kwa ngelekanio kuvulania masuanio ma andu ma kikundi) na uthuli ula wivo vanduni wa kunengane mavundisyo ma ndua. Kwa ngelekanio, twatumiie nzia ya kumanyisya amanyisya vamwe na athukumi ma afia ma ndua ila yatutetheeisye kwongela kutumika kwa andu ma ndua nthini wa kunengane maumanyisyo.
Twaseuvisye video sya 'kukomana kwa ndua' vala andu ala mena uwau wa kulwa na asuvii moo kuma nduani matutavisye ngewa syoo sya kimwene sya uwau wa kulwa, maundu ma kulewa ala mesilite na undu mokitite. Ingi nitwamanthie mawoni mbee iulu wa umbo, kunenganwe, namba ni kana kuseuvya ivuku mbee.
Uvoo wa ukuvi wa maundu ala me ivukuni ya kuukita kulewa
Nthini wa usyaiisyo wa mbee twathimie mawoni iulu wa uwau wa kulwa mbee itina wa mwai umwe kunenganwe kwa mavundisyo kwa andu kwa jumla. Uu wongeliwe vinya ni mauneeni.
Kati wa andu ma ndua ala matumikie nthini wa kisyaiisyo kya mbee, mausungio moonanisye kwongeleka kwa umanyi na kuseuva kwa mawoni iulu wa andu matuaa na uwau wa kulwa na asuvii moo.
Mausungio aa meekiiwe vinya ni mawoni ma uneeni wa useo, kwonania kana mavundisyo ni matonyie kwongela umanyi na kuma kwa mausungio ma kulewa
Kila kyanzeng’isye muno iulu wa uwau wa kulwa ni kana ni uwau. Kwa ivinda yiasa, tuyaikiia kana ni uwau. [Mbeeni] twasuaniaa ni kuowa kana mundu ni mutumanu tu.
Neevundiisye [kuma mavundisyoni] kana, nindonya kuikiia mundu uu akandethya [kwa mawia amwe]. Kwa ngelekanio, ivinda ya kuseuvya liu, nutonya kundetheesya kusakua mbemba na nzuu.
Twasuaniia kana andu matuaa na uwau wa kulwa mesilaa mathinani kumana na meko moo mathuku, indi yu ninisi ti kwenda kwoo.
Itina wa mavundisyo neemanyethisye kana ninaile kumanya kuma kwake eenda kuya kyau. Kwoondu wa uu, maisha mai vinya undu mailye tene, yu ve laisi mbee kumusuvia na kumutetheesya.
Alzheimer’s Disease International. (2017). Dementia in sub-Saharan Africa: Challenges and opportunities.
GBD 2019 Dementia Forecasting Collaborators. (2022). Estimation of the global prevalence of dementia in 2019 and forecasted prevalence in 2050: An analysis for the Global Burden of Disease Study 2019. The Lancet. Public Health, 7(2), e105.https://doi.org/10.1016/S2468-2667(21)00249-8
United Nations. (2017). World Population Ageing 2017—Highlights (ST/ESA/SER.A/397). Department of Economic and Social Affairs Population Division.
